رمز و رازهای نقوش گلیم لرستان - وبلاگ سطح دیتا

به گزارش وبلاگ سطح دیتا، یکی از صنایع دستی این مرزوبوم گلیم است که در زبان لری به آن له نیز گفته می گردد و آن، گونه ای فرش بدون پرز و به اصطلاح تخت بافت است.

گلیم بافی در بیشتر مناطق لرستان مانند شهرستان کوهدشت، الشتر، چگنی و به خصوص در روستاهای اطراف شهرستان نورآباد رواج دارد و گلیم های این منطقه به لحاظ سبک طراحی و همچنین نقوش منحصربه فرد آن سرآمد گلیم های لرستان هستند. همچنین این نوع گلیم ها ازلحاظ بافت نیز کیفیت بالایی دارند و سبک طراحی و نقش پردازی گلیم نورآباد را به شیوه ساده تر در گلیم های روستاهای اطراف شهرستان کوهدشت و منطقه چگنی نیز می توان مشاهده کرد.

بدون تردید نخستین فرش مورد استفاده توسط انسان ها، پس از بافته های حاصل از الیاف نباتی و پوست حیوانات، حصیر زیرانداز بوده است. ولی در آنالیز تاریخ نساجی در دنیا و نخستین منسوجات، این نکته به دست می آید که، گلیم، به عنوان اولین بافته بشری با بهره گیری از نخ، نه تنها تاریخی قدیمی تر از همه زیراندازها به جز حصیر زیرانداز دارد، بلکه قدمت و پیشینه آن حتی از بافت اولین پارچه هایی که از جنس کتان بوده اند هم بیشتر است.

نخ مورد استفاده برای بافتن گلیم از نوع پشم، پنبه یا کنف بوده که در لرستان این نوع بیشتر از جنس پشم و پنبه است. دارهای بافتن گلیم به صورت عمودی و افقی هستند و برای بافتن آن امکانات کم تری نسبت به بافت فرش مورد احتیاج است و طراحی نقوش آن حاصل ذوق و سلیقه کسی است که آن را می بافد و این نقش ها کاملاً ذهنی هستند.

در بافت انواع طرح گلیم لری، از رنگ های آبی نیلی، قرمز روناسی، سفید نخودی، زرد ارغوانی، سبز و بژ استفاده می گردد که رنگ هایی خاص و استثنایی هستند. شباهت زیادی میان انواع گلیم لری با گلیم های کردی وجود دارد، اما ازنظر کیفیت بسیار با هم متفاوت می باشند. استفاده از طرح های هندسی و شاخه های شکسته و نیز نقوش انتزاعی در انواع گلیم های لری دیده می گردد. برای بافت انواع طرح گلیم لری، از نخ های طبیعی استفاده می گردد که به صورت ضخیم به هم متصل شده اند.

سنت بافندگی انواع طرح گلیم لری، با اصالت است و نشان از تمدن کهن ایرانی در صنعت گلیم بافی داشته است. تعبیر و تفسیر نقش های قالی و گلیم، محققین را با مسائل گوناگونی روبرو ساخته است. به منظور یافتن کلید رمز معانی نهفته در هرج ومرج ترکیب های غالباً هندسی با روشی منطقی، نمادها و نگاره ها را بر اساس شاخص های قابل شناسایی و مشترک، تجزیه و تحلیل و فهرست که پژوهشگران و علاقه مندان با مطالعهٔ مدارک موجود درخصوص منشأ و سیر تکامل نمادها و نگاره ها به بسیاری ناشناخته ها دست یافته اند. در ابتدا توجه پژوهشگران به قالی های گره بافته به سبک شهری و درباری بافندگان صفوی و عثمانی که در آن ها دقت عمل، مواد اولیه و بیش از همه مدت زمان بافندگی اهمیت به سزایی داشته معطوف بوده است. اما طی 30 سال گذشته پژوهش های فرهنگی غالباً بر دست بافته های عشایری، منشأ قومی آن ها و کیفیت نمادین نقش و نگاره ها متمرکز شده است و روزبه روز آشکارتر می گردد که در میان دست بافت های عشایری، گلیم دارای موجودیت نمادین کهن تری از قالی های گره بافته است.

تحقیقات درباره نقوش گلیم بافی دارای 3 مرحله مرتبط به هم است:

1. تجزیه و تحلیل ساختار بافت های گوناگون و محدودیت های آن در نقش پردازی و اشکال هندسی

2. آنالیز تاریخ عشایر، مهاجرت ها، شیوهٔ زندگی، مذهب، اعتقادات و خرافات

3. آنالیز ظهور و گسترش این گونه طراحی ها در سنت های خانوادگی و فرهنگ بومی روستاییان یکجانشین.

بدون شک کمبود امکانات فنی در بافندگی، طراحی و نقش پردازی را محدود می نماید و ترکیب بندی متفاوتی از نقشه تا طرح یک نگاره را می طلبد.

در بافت متعادل یعنی ساده ترین شیوه بافندگی، که دارای تاروپودهای نمایان بر سطح دست بافت است، نقش پردازی تنها به صورت نقطه های گرد یا خالی امکان پذیر است. چنان چه تارها اگر طبق معمول بوده و پودها را با شانه بکوبند، راه هایی به رنگ تار یا پود کوبیده شده پدیدار می گردد که میان عشایر به نام بافت تار رو یا پود رو مرسوم است.

این گونه بافت غالباً به همراه بافت های تزیینی به کار می رود. بافت چاک دار تمایل بافنده را به در هم شکستن راه ها و نقش پردازی با مربع های گوناگون امکان پذیر ساخته است. رشته هایی از پود یک رنگ به دور تاری پیچیده می گردد و شکافی بین آن تار و تار مجاور پدید می آورد که به صورت مرزی بین رنگ ها دیده می گردد. در این شیوه می توان قطعات چهارگوشی از رنگ به دست آورد که با تنظیم آن ها اشکال گوناگونی پدیدار می گردد. با این نوع بافت به دلیل محدودیت های بافندگی و احتیاج به کم کردن فاصله ها، فقط نگاره های مثلثی، الماسی شکل، پلکانی و زوایای 90 و 45 درجه فراوری می گردد. البته نقوش پیچیده و پیشرفته را نیز با همین اشکال ساده هندسی ترسیم می نمایند. در میان گروه هایی که گلیم هایی با نقش و نگاره های مشابه می بافند، قشقایی ها، ال سون ها، عشایر شمال افغانستان و قبایل آناتولی مرکزی را می توان نام برد. قرقیزها و قزاق های شمال غربی افغانستان حصیرهایی می بافند که شباهت نقش و نگاره های آن ها با نقوش گلیم های ترکی می تواند نشانگر، تأثیر و ارتباط بر یکدیگر باشد.

تعادلی از رنگ و نقش های مثبت، منحنی و متقارن می تواند هماهنگی و یا تضادی دلپذیر در ترکیب بندی پدید آورد. این گونه نقش پردازی انعکاسی است از دوگانگی ای که در تفکر صوفیانه مشرق زمین و مفاهیم اسلامی موج می زند: سیاه وسفید یا زمستان و تابستان، مرگ و زندگی و یا نیکی و بدی. در کتاب صوفی: تجلی سیر و سلوک عارفانه آمده است:

دوگانگی که در هندسه با اشکال پویا و ایستا تجلی می یابد، دقیقاً منطبق با مراحل معنوی متعارفی است که صوفی همیشه در آن سیر می نماید: انقباض، انبساط/ تفرق، تجمع/ هوشیاری، بی خودی/ هستی، نیستی/ حضور، غیبت.

تفکرات صوفیانه نه تنها در هنر، معماری و خطاطی اسلامی بلکه در نقش پردازی گلیم های عشایری نیز دیده می گردد. فضای اطراف هر نقش و نگاره، که می تواند مستقل یا امتداد یا تصویر معکوس آن دیگری باشد، در نقشه کل بافنده اهمیت بسزایی دارد.

نگاره های تولد: رب النوع مادر، شاخ قوچ، برکت، انسان

نگاره های زندگی: شانه، گل سر و یا گوشواره، پابند حیوان، صندوق، ستاره

نگاره های محافظت از زندگی: آب جاری، گیاه باباآدم، دست، انگشت و شانه،تعویذ و چشم زخم، نظر قربانی

نگارهای چشم زخم: نگاره چشم زخم، چلیپا، قلاب، مار، اژدها، عقرب، دهان یا جای پای گرگ

نگاره های زندگی پس از مرگ: پرنده، درخت زندگی، تاج خروس، خروس جنگی

باورهای قومی و اساطیری: عصای سلطنتی با پر عقاب، عقاب بالدار، عقاب با سر شیر،غاز (Goose)، هدهد (Lapwing)